Lenguas thura-yura
Las lenguas thura-yura son una pequeña subafamilia de lenguas aborígenes de Australia que rodean el golfo Spencer y el golfo de San Vicente en Australia Meridional, y que se clasifican filogenéticamente dentro de la familia pama-ñungana. El nombre yura proviene de la palabra para "persona" en las lenguas del norte; esta es una forma con lenición del término thura que se encuentra en los otros idiomas de la subfamilia, de ahí thura-yura. Sin embargo, palabras similares para "persona" se encuentran en idiomas fuera del grupo (por ejemplo, 'yura' - 'persona' en el idioma sydney).[1]
| Lenguas thura-yura | ||
|---|---|---|
| Región | Australia | |
| Familia |
Macro-PÑ (?) | |
| ISO 639-2 | __ | |
![]() Extensión de las lenguas thura-yura (verde).
| ||
Clasificación interna
La siguiente clasificación es propuesta por Bowern & Koch (2004):[2]
Un hablante de nukunu informó que los nukunu podían entender el narngarla y kuyani, pero no variedades más distantes.[2] El peramangk podría haber sido una lengua thura-yura del sur, cercana al kaurna. Dixon (2002) enumera un idioma "nantuwara", pero no hay datos independinetes que confirmen una lengua indpendiente identificable con ese nombre.
Proto-lengua
El vocabulario reconstruido para el proto-thura-yura por Simpson y Hercus (2004):[3]
- Convenciones ortográficas
- vibrante simple alveolar: R
- vibrante múltiple alveolar: rr
- sonorante retrofleja: ṟ
- vibrante simple: rd
- rótica indeterminada: R
| GLOSA | PROTO- THURA-YURA | PROTO-THURA- YURA NUCL. | Thura-Yura septentrional | Thura-Yura meridional |
|---|---|---|---|---|
| todo | wapu; kurru | |||
| muchos | *marna | |||
| ceniza | *muru | thimpa | ||
| ashes (charcoal) | piirla | |||
| malo | *wadLV | |||
| malo (sin) | *wakV-Na | |||
| corteza | ?*yulti | |||
| barba | ngaNka | yaNka | ||
| barba, mejilla | *maLTa | |||
| barriga | warna | munthu | ||
| abdomen | ?*TiDLi | |||
| grande | ngarla | |||
| pájaro | THirta | |||
| negro | maṟu | |||
| sangre | ?*kaaṟu; *karti | |||
| músculo, tendón | *THiltya | *thiltya | ||
| hueso | *waLpu | *waLpu | warlpu | |
| senos | *ngamV | |||
| campamento | *warDli | |||
| campamento | *karrpa | *karrpa | ||
| cabaña | karnku | |||
| pecho | *kuntu | |||
| niño | wa(L)kuwa(L)ku | |||
| niño, pequeño | *kitya | yakaCV; waNi | ||
| voz infantil | *kunga | |||
| nube | *ma(L)ku | |||
| niebla | *putyi | |||
| tos fría | *kuLTV- | |||
| helado | *pakaDla | |||
| frío (en la cabeza) | (y)urrkV- | |||
| tiempo frío | *paya-; *mVnyV | *manya | payala | |
| ven aquí! | *paNi; *ka | *kawayi | ||
| perro | *wiLka | wiLka | kadli | |
| debajo | ?*warta- | wartathi | ||
| seco | *muDLa | murdla | ||
| seco, polvo | *puthV-RV | |||
| oreja | *yuṟi | |||
| tierra | *yarta | |||
| huevo | pipi | muka | ||
| codo | *thiDNngi | K/NGuNaN- | ||
| ojo | *mii-na | |||
| ceja | *piiku | |||
| lejano | yampa | |||
| grasa | *mVrnV | *marni | ||
| pluma | ?*paDLu | |||
| uña | *pirri | |||
| fuego | *karDla | |||
| pez | *kuya | |||
| mosca | *thapu | |||
| mosca grande | *thumpV-Ca | *thupV(-Ra) | ||
| comida | *mayi | |||
| pie | *THiDna | *thidna | ||
| bueno | *wayV- | |||
| pelaje | *puthi | |||
| mano | *maṟa | |||
| cabeza | *kaka | |||
| corazón | thurlku | |||
| hambre | karnpa | |||
| rodilla | ?*puṟV | *mampa | puṟa | |
| rótula | *maTa | |||
| hoja | karlpi | |||
| hígado | *Tangka | thangka; ngaLTi | ||
| piojo | *kuDLu | *kuDlu | ||
| hombre | pardnaapa | |||
| compañero | *Nipu | |||
| adulto | *miṟu (grownup man) | |||
| marido | marni | |||
| hombre joven | ?*wilya-ṟu | ?*ngulta | ||
| varón | *yarDli | |||
| persona | ?*Tuṟa | *thuṟa | ||
| carne | *paRu | |||
| entrañas | *puLTHA | *puLTHa | *pultha | |
| luna | *piṟa | |||
| boca | *Taa | |||
| labio, boca | Nimi | |||
| nombre | *mityi | |||
| nuca | ngurnti, nhurnti; wakarra | |||
| cuello | *waLTu | |||
| noche | *nguLTi | maLTi | ||
| ayer noche | *wiltya | |||
| viento norte | *pukarra | |||
| viento del NE | ngarnara | karnaRa | ||
| nariz | *muDlha | *mudlha | ||
| no | *madLa | mardla; kuta | ||
| ahora | *kaRi | |||
| de nuevo | ?*nhaTa | |||
| por la mañana | ?*panyi | |||
| temprano | yatha | |||
| anciano | *puLka | |||
| uno | *kuma | |||
| otro | *kutyu | |||
| pene | *waRi | |||
| Carpobrotus rossii | ?*kaCkaLa | *karrkaLa | ||
| rojo | ?*TVLTV- | *TaLTHa- | thaltha- | |
| ocre rojizo | *miLTi; *karrku | |||
| costilla | *TiNinyV | |||
| costado | *pantyi | |||
| camino | ?*Tapa | *Tapa | thapa | |
| raíz | ||||
| podrido | ?*puka | *thungkV | ||
| heces | *kuDna | *kudna | ||
| hombro | piLpi- | |||
| ala | *wiṟi | |||
| enfermo | ?*ngaNDa-N | |||
| herida | *mingka | |||
| piel | ?*paLpa | piyi | paLpa | |
| ropa | *palhtha | |||
| cielo | *NayirrV | iLkaRV | ||
| cielo cubierto | ?*wirra | |||
| humo | *puyu | |||
| algo humeante | ?*Tumpu | |||
| serpiente | ?*TuDNu | wapma | ||
| serpiente (tipo) | muDLV- | |||
| sur | *parrpa | |||
| viento del sur | *walypi | waitpi | ||
| lanza larga | *wiNTa | wirnta | ||
| lanza corta | *kVya | *kaya | ||
| escupir | *THaDlhi | *THadlhi | ngapalya; ngalytya | |
| estrella | *purDli | |||
| piedra, hacha | THurdla | |||
| piedra de cocinar | ?*kaDnya | |||
| pedregal | *puRi | |||
| piedra caliza | *parnta | |||
| cuarzo, hielo | *makV | |||
| sol | *THirntu | *thirntu | ||
| cola | kaDLHa | |||
| testícuclos | *kaDLu | *kadLu | kardlu | |
| ese | *pa- | *pa- | pa-nha | |
| aquel | *ngu- | ngunha | ||
| muslo | *kaNTHi | *kaNTHi | kanthi | |
| ingle | ?*paLTi | |||
| este | *iNHa | |||
| garganta | *yurDni | |||
| morder | *paya- | |||
| quemar (tr.) | *kampa- | |||
| quemarse (intr.) | *ngaDLi- | |||
| trepar | ?*warnta- | |||
| venir | ?*puDNa- | |||
| gritar | *kaLTa- | |||
| llorar | *muLka | |||
| chillar | *ngaTV- | |||
| cortar | ?*waNi- | |||
| morir | *paDLu- | thinta-; padlu- | ||
| muerto | *kuDnyu | kupa | ||
| cavar | *paNi-; ?*paka- | pani- | ||
| beber, besar | *THapa- | *Tapa- | thapa- | |
| comer | *ngaLku- | |||
| entrar | *ngaLpa- | |||
| caer | *warDni- | |||
| conseguir | *manku- | |||
| llevar | *kaNka- | *kangka- | ||
| llevarse | *mama- | |||
| dar | *yungkV- | nhungku- | ||
| ir | ?*wiNV- | nguka- | ||
| caminar | ?*padNV- | |||
| oír | *yuri- See “ear”. | |||
| palmear | *paLTa- | |||
| golpear | *nguṟV- | nguṟa- | ||
| romper | *pungku- | |||
| matar | *kuNTa- | kurnta- | ||
| conocer | *THiLka- | *thiLka- | ||
| abandomar | *wVNTV- | *waNTa- | wanthV- | |
| reposar | *waNTi- | wanti- | ||
| poner | ila- | |||
| ver | *nhaku- | |||
| sentarse | *Tika- | thika- | ||
| dormir | *miya | |||
| hablar | *wangka- | |||
| arponear | wiTi- | |||
| estar en pie | *yuwa- | |||
| lanzar | *paTV- | patha- | ||
| construir | ?*karrpV- | karrpV- | ||
| mañana | ?*TarrkV- | |||
| lengua | *THa(a)LiN | tha(a)rli | tha(d)lVnya | |
| diente | yira | Tiya | ||
| árbol | *wadLa; *wira | wardla | ||
| dos | *puLa | puDla; kalypilV | purla | |
| arriba | ?*kaNka | kanka | ||
| alto | *karra | |||
| orina | *kumpu | |||
| tiempo templado | *warlta | |||
| agua | *kawi; *kapi | |||
| poniente | *wangka | |||
| cuantos | *-miNV | [-]minha | ||
| qué? | *Na-, ?*Nawi | |||
| cuándo? | *nhaDLa-TV | |||
| dónde? | ?*wa-THa | *wa-(nha) | ||
| blanco | *paLkV | *paLka | paLka-ra | |
| Quién? (Erg., Inst.) | *ngaNTu | |||
| quién? (Nom.) | *ngaNa | *ngaNa | ||
| de quién? (Pos.) | *ngaNku | |||
| viento | *wari | |||
| mujer | *pa(a)rla | ngangki | ||
| muchacha | *mankarra | |||
| madre | *ngamV-THV | |||
| esposa | *kartu | |||
| raíz comestible | *ngampa | |||
| ayer | *puki | |||
| joven | papa |
Comparación léxica
Los numerales en las diversas lenguas yura-tura son:[4][3]
| GLOSA | Nukunu | Yura | Kadli | PROTO- THURA-YURA | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Adnyamanthana | Wailpi | Barngarla | Narangga | Kaurna | |||
| '1' | gubma | upmanaka | unaworta | kuma | arieko | kuma | *kuma |
| '2' | budlina | alpili | alpillanna | kuttara | bulli | purlaitye | *puLa |
| '3' | muŋwiina | ulpařinha | ulpalie | kappa | maŋore | marnkutye | * |
| '4' | terralina | ubmomurra | 2+2 | ŋerla | d̠ʒerri-bulli | yerra bula | * |
| '5' | mara | ||||||
| '6' | |||||||
Referencias
- Macquarie Dictionary Aboriginal Words, 1994; p. 66
- Bowern & Koch (2004) Australian Languages: Classification and the Comparative Method
- Simpson, Jane y Luise Hercus. 2004. Thura-Yura como subgrupo. En Claire Bowern y Harold Koch (eds.), Australian Languages: Classification and the Comparative Method, 179-206, 580-645. Ámsterdam: John Benjamins.
- «Australian numerals». Consultado el 29 de julio de 2023.
Bibliografía
- Simpson, Jane; Hercus, Luise (2004). «Thura-Yura as a subgroup». En Claire Bowern; Harold Koch, eds. Australian Languages: Classification and the Comparative Method. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
