Lenguas arawak del alto Orinoco
Las lenguas arawak del alto Orinoco son un grupo filogenético de las lenguas arahuacas habladas en Venezuela, Brasil y Colombia.[1][2][3][4] Este subgrupo fue propuesto en la clasificación de Jolkesky (2016), mantenido en Nikulin & Carvalho (2019) y aceptado definitivamente por Ramirez (2020) que es la última clasificación publicada.
| Lenguas arawak del alto Orinoco | ||
|---|---|---|
| Región | Amazonía occidental | |
| Países |
| |
| Hablantes | Extinto | |
| Familia |
Arawak | |
![]() Lenguas arawak sepntentrionales en azul claro, incluyen a las lenguas arawak del Alto Orinoco.
| ||
Comparación léxica
A continuación se muestra la comparación léxica entre el baniva, el maipure, el yavitero y el pareni debida a Alexander von Humboldt (1822)[5][1]:
| Número | GLOSA | Baniva de Maroa | Maipure | Yavitero | Pareni |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | cabeza | -íbư | -kibu[-ku] / -tưibu[-ku] | -síhư | -sipư |
| 2 | cara | -pứna | -hứna | ||
| 3 | cabello | -tsípana + -ʂa | -ipaná | -l̥a | |
| 4 | oído | -táni-pala | -aki-ní | -tási-ne | - tasi-ne |
| 5 | ojo | -pứli | -púrikí | -hứlisi | -pưlizi |
| 6 | nariz | -ijapa | -kirri | -síwi | -siwi |
| 7 | boca | -nứma | -numa[-ku] | -nứma | -nưma |
| 8 | diente | -áʂi | -ati | -al̥i | -asi |
| 9 | lengua | -tále | -áre | -táte | -tate |
| 10 | uñas | -tsứlawi | -tsứlawi | ||
| 11 | pie | -tsí-pala | -kíi | -sítsi | -cizi |
| 12 | pierna | -áwa + -ứtsư | -káwa + -kứtsư | -kawa + -kứtsư | |
| 13 | costilla | -páta-pe | -paa | -háta-he | |
| 14 | mano | -ápi | -kápi | -káhahi | -káwi |
| 15 | brazos | -taná- | -ana | -tána- | |
| 16 | excremento | -tsía | -tsiá | ||
| 17 | pecho | -tứtsi | -tứtsi | ||
| 18 | senos | -tsíni | -tsíni | -cini | |
| 19 | corazón | -néni-tưana | -nikiní | ||
| 20 | hígado | -páne | -háne | ||
| 21 | hueso | - ʂímapi | -l̥ímahi | ||
| 22. | sangre | -míja | -míja-ni | ||
| 23. | carne | -mitsí | mítsi | ||
| 24 | flor | íwi | -iwí | ||
| 25 | fruta | -iná | -tina-ká | -l̥ína | |
| 26 | hijo | -táni + -ʂiáni-pe | -ani | -tani + -l̥íhani | |
| 27 | cola | -píʂi | -híl̥i | ||
| 28 | nombre | -iʂi-naa | -iti, iri | -íl̥i-wanaha | |
| 29 | madre | -ʂʊ-lưami | -you | -l̥ʊ-ami | |
| 30 | animal | -píja | -píja | -híja | |
| 31 | tapir | éma | kjéma | kéma | |
| 32. | jaguar | ʊáʂi | kuatikí | kʊáil̥i | |
| 33 | pájaro | ʊtsípie | kʊtsihea | ||
| 34. | pez | ʂime | timakí | l̥íma, símasi | cimasi |
| 35. | pececillo | ʊpé | kʊhási | ||
| 36. | pulga | mapéeni | mapa-kini | kéni (larva) | |
| 37. | árbol | aatá-pi | aá | áta | |
| 38. | mandioca | áʂi | kattikí | kál̥hesi | |
| 39. | abiu (fruta) | émali | kémali | ||
| 40. | sol | amʊ́ʂi | kamutí (ano) | kamʊ́l̥i | kamʊsi |
| 41. | agua | wéni | weni | wéni | weni |
| 42. | llover | -jáwá | ti(j)a (chuva) | l̥í(j)a, -háwa | |
| 43. | casa | paní-ʂi + -pána + piná-ʂi | pani-tí + -paná + pina-ti | haní-l̥i + -hána + hiná-l̥i | |
| 44. | piedra | ípa | kipa | síha | |
| 45. | arena | játsi-ná | kai-ná | kahátsi-na | |
| 46. | fuego | áʂí | katti | kál̥i | kasi |
| 47. | humo | ʂiáli-li | l̥iáli-li | ||
| 48. | camino | tanépʊ | anépu | tanéhʊ | |
| 49. | montaña | japá | japa | jáha | |
| 50. | noche | jaʂ-ápʊa | jatti | jál̥i | |
| 51. | dormir | -tsimá | -ima | -tsíma | |
| 52. | ir | -ʂa | -ta | -l̥a | |
| 53. | decir | -maa + -tsiná + -jʊ́waleta | -ma, -tira, -jukua | -má + -tsína | |
| 54. | volar | -mitá-wa | -míta | ||
| 55. | nadar | -ʊ́nita | -kʊínta | ||
| 56. | yo | nʊ́-ja, nʊ- + -na | nu-ja, nu- + -na | nʊ́-ja, nʊ- + -na | |
| 57. | tú | pí-ja, pi- + -pi | pi-ja, pi- + -pi | hí-ja, hi- + -hi | |
| 58. | él | a-i-palʊ, i- + -i | i-ja, - + -i | áni-, - + - | |
| 59. | ella | a-jʊ-palʊ, jʊ- + -jʊ | jʊ-ja, jʊ- + -(j)ʊ | áni-jʊ, jʊ- + -jʊ | |
| 60. | nosotros | wá-ja, wa- + -wi | wa-ja, wa- + -wi | wá-ja, wa- + -wi | |
| 61. | vosotros | ní-ja, ni- + -ni | ní-ja, ni- + -ni | ní-ja, ni- + -ni | |
| 62. | ellos (ellas) | a-ni-palʊ, ni- + -ni | ni-ja, ni- + -ni | áni-ni, ni- + -ni | |
| 63. | persona | pa- + -pa | pa- | ha- | |
| 64. | ¿qué? | íʂi | iti | ||
| 65. | amarillo | tewa- | ewa- | tewa- |
Otra comparación léxica entre la baniva de maroa y el apolista (hablada en Apolo y Atén, Bolivia) (Montaño Aragón 1987: 175-185[6]):[1] es la siguiente:
| GLOSA | Baniva de Maroa | Apolista |
|---|---|---|
| casa | paniʂi | panishi |
| canoa | mʊlʊpa | maropa |
| grande | irʊami | iruyani |
| árbol | aatapi | atapi |
| mandioca | aʂi-hi | achiki |
| batata dulce | elʊ | eru |
| piedra | ipa | ipa |
| mi flecha | nʊ-wepi-pi | nawipi |
| jaguar | waʂi | wachi |
| tapir | eema | ema |
| caimán | dʊwili | towiri |
| abeja | mapa | mapa |
| piojo | tsuida | chuwita |
| sol | amʊʂi | amushiti |
| luna | aʂita | ashi |
| cielo | enʊ | enui |
| frío | awi-ni-ni | awini |
| negro | ʂele-li | irini |
| blanco | ali-hi | liki |
| hombre | enami | inami |
| mujer | nejawa, nejepe | niyipi |
| esposo | -mi-hi | miki |
| mi madre | nʊ-ʂʊl(ʊ)ami | nisorami |
| persona | niamari | niamari |
| mi padre | nʊ-lʊ(a)mi | niromi |
| (mi) cabeza | nʊ-ibʊ-hʊ | nimbaku |
| (mi) cabelo | nʊ-tsipana | nichipami |
| mano | -api, -apiʂi | nipisi |
| nariz | -(i)japa | niyape |
| (mi) oreja | nʊ-tani[-pala] | nituni |
| hueso | ʂimapi | chimapi |
| yo | nuni (baré) | nuni |
| tú | pija | piya |
| él | epalʊ | ipila |
| ella | ajʊpalʊ | ayipila |
| ellos | anipalʊ | anipila |
| nosotros | waja-ha | wa’aha |
| vosotros | nijaha | nipija |
| uno | peja-rʊ | iyaru |
| dos | enaba | inapa |
| tres | kirikʊ- (baré) | erikoni |
Véase también
Referencias
- Ramirez, Henri (2019). enciclopedia de las lenguas arawak: más seis nuevas lenguas y dos bases de datos. (no prelo)
- Ramirez, Henri, & France, Maria Cristina Victorino de. Lenguas Arawak de Bolivia. LIAMES: Native American Languages, 19, e019012. https://doi.org/10.20396/liames.v19i0.8655045
- Ramirez, Henri (2001). Línguas arawak da Amazonia setentrional. Manaus: Universidad Federal de Amazonas. (PDF)
- Ramirez, Henri (2020). Enciclopédia das línguas Arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados 3. Curitiba: Editora CRV. p. 290. ISBN 978-65-251-0234-4. doi:10.24824/978652510234.4. Archivado desde el original el 19 de abril de 2021. Consultado el 26 de diciembre de 2022.
- Humboldt, Alexander von; Bonpland, Aimé (1822). Voyage aux régions équinoxiales du Nouveau Continent (toma VII). París: N. Maze Libraire.
- Montaño Aragón, Mario (1987). Guía etnográfica lingüística de Bolivia (Tribus de la Selva)', volumen 1. La Paz: Editorial Don Bosco.
Bibliografía
- Créqui-Montfort, Georges de; Remache, Paul (1913). La langue Lapaču o Apolista. Zeitschrift für Ethnologie 45: 512-531. Berlín, Berlín.
- Payne, David L. (2005). Apolista (Lapachu) como una lengua Maipuran Arawakan. Revista Latinoamericana de Estudios Etnolingüísticos 10: 239-250.
Este artículo ha sido escrito por Wikipedia. El texto está disponible bajo la licencia Creative Commons - Atribución - CompartirIgual. Pueden aplicarse cláusulas adicionales a los archivos multimedia.
